(Vãn Đường)
Thôi Đồ 崔塗 (854?) tự Lễ Sơn 禮山, người nay thuộc Phú Xuân, Chiết Giang, không rõ năm sinh và năm mất. Ông đỗ tiến sĩ vào năm Quang Khởi thứ 4 đời Đường Hy Tông. Cuối đời phiêu bạc, từng chu du khắp dải Tứ Xuyên và Thiểm Tây. Thơ đa phần lấy đề tài sinh hoạt phiêu bạc, thơ 1 quyển.
Nguyên tác Dịch âm
巴山道中除夜有懷 Ba Sơn Đạo Trung Trừ Dạ Hữu Hoài
迢遞三巴路 Điều đệ Tam Ba lộ,
羈危萬里身 Ky nguy vạn lý thân.
亂山殘雪夜 Loạn sơn tàn tuyết dạ,
孤獨異鄉人 Cô độc dị hương nhân.
漸與骨肉遠 Tiệm dữ cốt nhục viễn,
轉於童僕親 Chuyển ư đồng bộc thân.
那堪正漂泊 Na kham chính phiêu bạt,
明日歲華新 Minh nhật tuế hoa tân.
Thôi Đồ
Chú giải
迢遞 điều đệ: xa xôi.
羈危 ky nguy: loanh quanh với mối nguy; ý nói lo âu.
亂山 loạn sơn: nhiều ngọn núi cao thấp khác nhau.
Dịch nghĩa
Đêm trừ tịch trên đường Ba Sơn hoài cảm
Đường Tam Ba xa xôi,
Thân gởi nhờ vạn dặm, lo âu.
Ban đêm tuyết tàn trên những ngọn núi ngổn ngang,
Kẻ xa quê cô đơn ở xứ lạ,
Dần dần xa cách người thân cốt nhục,
Chuyển qua thân thiết với đồng bộc,
Làm sao chịu được nỗi lòng người phiêu bạt,
Hôm sau là năm mới rồi…
Dịch thơ
Đêm trừ tịch trên đường Ba Sơn hoài cảm
Đường Tam Ba xa lắc,
Thân vạn dặm lo âu.
Đêm tuyết tan ngàn núi,
Cô đơn khách lạ sầu.
Xa anh em cốt nhục,
Chủ tớ thêm gần nhau.
Cám cảnh tình phiêu bạt,
Tân niên sáng hôm sau…
Con Cò
Tác giả nhớ đến quê cũ trong đêm trừ tịch bơ vơ ở quê người. Lời thơ giản dị, tình tiết hữu lý, rất tự nhiên và rất phong phú (chứa đựng nhiều ẩn ý).
- 6 câu đầu nói tổng quát về nỗi buồn bơ vơ nơi xứ lạ (không có anh em bà con thì thân với đồng bộc hơn; phản ứng rất tự nhiên)
- Hai câu kết rất khéo: chỉ có 10 chữ thì làm sao kết thúc được đủ ý của đề tài; bèn đem sáng tân niên hôm sau ra để nhân nỗi bơ vơ lên gấp đôi. Chưa hết, còn một ý hiểu ngầm rất quan trọng nữa:
***
Nỗi niềm đêm Giao Thừa
Biệt quê nhà quan san vạn dặm
Kiếp cỏ bồng gửi gắm xứ người
Trên non băng tuyết tan rồi
Lòng sầu lữ khách chơi vơi nỗi mình
Bên gia nhân nghĩa tình bầu bạn
Quyến thuộc xa nào oán phận thân
Tha hương cảm ngộ tương lân
Sớm mai cùng đón chúa Xuân trở về
Yên Nhiên
***
Năm mới sắp đến, ÔC chọn bài này để đưa lên diễn đàn vào dịp Tết.
Thôi Đồ không phải là thi sĩ nổi tiếng, thơ của ông ít được trích đăng. Đây là lần thứ hai BS đọc bài này, lần đầu tiên trong cuốn dịch Thơ Đường của Trần Trọng Kim, các sách khác đều không có.
Đọc cả bài thơ thì BS nghĩ rằng Thôi Đồ đang trên đường đi tới Ba Sơn, vì vậy mới thấy đường xa vời vợi, đầy hiểm nguy, núi non chập trùng, và tuyết sắp ngừng rơi… Vì người thân ruột thịt ở xa, nên tình thương chuyển qua cho đám tuỳ tùng. Tuy than là không sao chịu nổi cảnh phiêu bạt, nhưng lại tự an ủi là ngày mai, đầu năm, hoa lại nở, cũng như lòng mong muốn của Thôi, một ngày nào đó, đời mình sẽ sáng sủa hơn.
Ba Sơn ở đâu? Núi này thuộc tỉnh Thiểm Tây, phía nam của Mông Cổ, thường được gọi là Tam Tần, không hiểu tại sao trong bài thơ lại gọi là Tam Ba? Ở đây có núi Tần Lĩnh và sông Vô Định. (trong thơ của Trần Đào khả liên Vô Định hà biên cốt ).
Một điều nữa,2 bài hay về tết tha hương:
* Thôi Đồ có bài Xuân Tịch Lữ Hoài, với 2 câu rất hay là:
Hồ điệp mộng trung gia vạn lý,
Đỗ quyên chi thượng nguyệt tam canh.
(Nhà vạn dặm, trong mơ hồ điệp,
Trăng canh ba, vẳng tiếng đỗ quyên)
* Đái Thúc Luân có bài Trừ Dạ Túc Thạch Đầu Dịch, hai câu 3 và 4 như sau:
Nhất niên tương tận dạ,
Vạn lý vị quy nhân,
Mà thầy Trần Trọng San đã dịch thật hay, nghe như thơ Việt:
Đêm nay sắp hết một năm,
Mà người muôn dặm xa xăm chưa về.
Sau đây là bản dịch gượng của BS:
Cảm Nghĩ Đêm Giao Thừa Trên Đường Đi Ba Sơn.
Đường Tam Ba vời vợi,
Thân vạn dặm nguy nan,
Núi chập trùng tuyết rã,
Xứ lạ một mình than,
Thân quyến dần xa mãi,
Nên yêu mến người làm...
Phiêu bạt sao chịu thấu,
Ngày mai đón xuân sang.
Bát Sách.
(04/01/2022)
***
Đêm Trừ Tịch Trên Đường Ba Sơn Hoài Cảm
Tam Ba xa lắc đường dài
Nguy nan cô lữ ai hoài một thân
Non cao tuyết phủ tan dần
Tạm dung xứ lạ bước chân u sầu
Ruột rà cốt nhục nay đâu
Chuyển tình tôi tớ như hầu người thân
Khó cam chịu cảnh gian truân
Ngày mai năm mới đón xuân trở về
Kim Oanh
***
Đêm Trừ Tịch Trên Đường Ba Sơn Hoài Cảm
1/
Đường tới Tam Ba dài,
Thân muôn dậm khổ thay.
Núi non đêm tuyết lạnh,
Nến chiếc khách quê ngoài.
Ruột thịt sống xa cách,
Bề tôi phải nhập bày.
Khó cam cảnh lạc lõng !!!
Đón Tết sáng ngày mai.
2/
Đường đi tới Tam Ba xa thẳm,
Thân dậm trường rối rắm khổ thay.
Núi non đêm lạnh tuyết bay,
Quê người xứ lạ đèn cầy lẻ loi.
Người gia tộc xa vời cách trở,
Phải làm thân tôi tớ gần bên.
Làm sao chịu nổi ưu phiền,
Ngày mai đón Tết Tân Niên phong trần.
Mỹ Ngọc
Jan.21/2022.
***
Nhớ Đêm Giao Thừa Trên Đường Ba Sơn
1/
Tít tắp Tam Ba lộ
Hiểm nguy vạn dặm thân
Tuyết tàn đêm núi loạn
Xứ lạ độc phong trần
Ruột thịt dần xa mãi
Tớ, hầu hóa thiết thân
Khó kham đời vất vưởng
Mai sớm đón tân xuân!
2/
Tam Ba đường lộ mịt mờ
Hiểm nguy vạn dặm vật vờ lầm than
Đêm buông núi loạn tuyết tàn
Một mình trôi nổi quan san xứ người
Dần xa ruột thịt chân trời
Chuyển qua tôi tớ lần hồi thiết thân
Khó kham vất vưởng đường trần
Ngày mai mồng một tân xuân lại về!
Lộc Bắc
****
Bài Cảm Tác
Mỗi xuân về lại nhớ nhà
Từ ngày biệt xứ phải lìa quê hương
Xứ sở luôn luôn vấn vương
Thương căn nhà cũ, nhớ đường phố xưa
Nhớ trời nắng, nhớ khi mưa
Quà rong nhớ tiếng như vừa mới rao
Bao nhiêu bạn cũ nay đâu?
Ra vào thơ thẩn thấy rầu ruột gan!
Đồ Cóc
***
Nguyên tác: Phiên âm:
巴山道中除夜有懷 1 Ba Sơn Đạo Trung Trừ Dạ Hữu Hoài
崔塗 2 Thôi Đồ
迢遞三巴路 Điều đệ Tam Ba lộ
羈危萬里身 Ky nguy vạn lý thân
亂山殘雪夜 Loạn sơn tàn tuyết dạ
孤燭異鄉春 3 Cô chúc dị hương xuân
漸與骨肉遠 Tiệm dữ cốt nhục viễn
轉於童僕親 4 Chuyển ư đồng bộc thân
那堪正漂泊 Na kham chính phiêu bạt
明日歲華新 5 Minh nhật tuế hoa tân
Dị bản:
Văn bản bên trên lấy từ trang web Sưu Vân. Các dị bản trình bày là dựa vào nhiều sách khác nhau:
1 Tựa khác Trừ Dạ/Trừ Dạ Hữu Hoài/Tuế Trừ Dạ Hữu Hoài
2 Tác giả có thể là Mạnh Hạo Nhiên thay vì Thôi Đồ
3 nhân人 thay vì xuân春
4 nô奴 thay vì đồng童
5 lai來 thay vì minh明
Mộc bản trong sách Ngự Định Toàn Đường Thi Quyển 160 Manh Hạo Nhiên 御定全唐詩-清-聖祖玄燁 có tựa Tuế Trừ Dạ Hữu Hoài với dị bản Trừ Dạ trong khi sách Mạnh Hạo Nhiên Tập - Đường - Mạnh Hạo Nhiên 孟浩然集-唐-孟浩然 có tựa Trừ Dạ.
Lưu ý: ài nơi trong đó có Thiviện đọc sai mộc bản 
, chữ chúc 燭 ra chữ độc獨 làm khác/sai ý nghĩa bài thơ. cô độc 孤獨: cô đơn, một mình, lẻ loi
cô chúc 孤燭: chiếc nến cô đơn, lẻ loi
Lương Giang Yêm thời Nam triều có bài thơ Đồng Tước Kỹ《铜爵妓》: Thanh dạ hà trạm trạm, Cô chúc ánh lan mạc. Phủ ảnh sảng vô tòng, Duy hoài ưu bất bạc. Từ Ngạn Bá đời Đường có bài thơ Cô Chúc Thán 《孤燭叹》: Thiết thiết dạ khuê lãnh, Vi vi cô chúc nhiên. Ngọc bàn hồng lệ tích, Kim tẫn thải quang viên.
Mộc bản Đường Thi Tam Bách Thủ (1885)
Các sách khác có đăng bài thơ này, nhưng không thấy sách nào viết cô độc:
Đường Âm - Nguyên - Dương Sĩ Hoằng 唐音-元-楊士弘
Văn Uyển Anh Hoa - Tống - Lý Phưởng 文苑英華-宋-李昉
Tuế Thì Tạp Vịnh - Tống - Bồ Tích Trung 歲時雜詠-宋-蒲積中
Yểm Châu Tứ Bộ Cảo - Minh - Vương Thế Trinh 弇州四部稿-明-王世貞
Ngự Định Uyên Giám Loại Hàm - Thanh - Trương Anh 御定淵鑑類函-清-張英
Ghi chú:
Ba Sơn: đề cập đến khu vực đất Ba Thục
Trừ dạ: đêm giao thừa
Điều đệ: xa xôi
Tam Ba: tên gọi chung của Ba Quận, Ba Đông và Ba Tây. Tương đương với hầu hết các khu vực phía đông của sông Gia Lăng và sông Kỳ ở Tứ Xuyên ngày nay.
Cô chúc: một ngọn nến cô đơn
Dị hương: khác quê hương
Cốt nhục: ẩn dụ về người thân, đề cập đến cha mẹ, anh em và con cái và những người thân yêu khác.
Đồng bộc: người giúp việc còn nhỏ tuổi
Na kham: làm thế nào có thể chịu đựng được, huống chi
Phiêu bạt: trôi dạt theo dòng nước, ẩn dụ hành tung không chắc chắn, không có nơi cư trú hoặc nghề nghiệp, cuộc sống không cố định
Minh nhật: ngày mai
Tuế hoa: tuổi tác
Dịch nghĩa:
Ba Sơn Đạo Trung Trên Đường Qua Ba Sơn
Trừ Dạ Hữu Hoài Nỗi Nhớ Nhà Đêm Cuối Năm
Điều đệ Tam Ba Đường đi đến Tam Ba xa xôi,
Ky nguy vạn lý thân Tấm thân xa nhà vạn dặm qua bao vất vả gian nguy.
Loạn sơn tàn tuyết dạ Đêm nay tuyết còn chưa tan phủ những ngọn núi nằm ngổn ngang,
Cô chúc dị hương xuân Ta như ngọn nến lẻ loi đón xuân nơi đất khách.
Tiệm dữ cốt nhục viễn Xa lìa những người ruột thịt thương yêu,
Chuyển ư đồng bộc thân Chuyển dần qua thân thiết với người giúp việc.
Na kham chính phiêu bạt Làm sao chấp nhận được đời phiêu bạt là chánh đáng,
Minh nhật tuế hoa tân Nhất là ngày mai lại là năm mới (tuổi tác mới).
Tác giả và bài thơ:
Theo Trung Quốc Lịch Đại Nhân Danh Đại Từ Điển 中國歷代人名 大辭典, cũng như Đường Thi Đại Từ Điển Tu Đính Bổn 唐詩大辭典 修訂本, Thôi Đồ là nhà thơ cuối thời nhà Đường, người Giang Nam, tự Lễ Sơn, huyện Phú Xuân, tỉnh Chiết Giang. Năm Ký Tông Quang Khải thứ 4 (888) ông đăng tiến sĩ đệ nhất. Suốt đời phiêu bạt, từng qua lại ở Tứ Xuyên, Quý Châu, Giang Tô, Chiết Giang, Hà Nam, Cam Túc…, đi khắp Ba Thục, Ngô Sở, Hà Nam, Tần Lũng, Hà Lạc và những nơi khác. Ông để lại một tập Thôi Đồ Thi 崔涂诗 trong bộ Toàn Đường Thi. Chủ đề thơ của ông đa phần là miêu tả sự trôi dạt, biệt ly, sầu oán, thích thú… của phiêu bạt giang hồ. Phong cách thơ là ảm đạm, thê lương, trầm cảm.
Bài Trừ Dạ Hữu Hoài của ông cũng không ngoài miêu tả trên. Thôi Đồ đã sống lưu lạc lâu dài ở vùng Tương, Thục. Ông làm bài thơ này khi sống ở Tứ Xuyên, rất xa quê hương Giang Nam. Bài thơ này nói về tâm trạng buồn thảm của nhà thơ đang rời Ba Thục trong đêm giao thừa.
Hai câu đối đầu nói lên sự lạnh lẽo trong hổn loạn thê lương, sự cô đơn trong nơi quê người xa lạ:
Loạn sơn tàn tuyết dạ
Cô chúc dị hương xuân
Hai câu đối sau nói lên sự mất mát tình cảm gia đình khi phải xa lìa người thân và sự thay thế dần bằng tình cảm phát sinh do sự chung đụng dú với người giúp việc, một sự thật ngoài ý muốn:
Tiệm dữ cốt nhục viễn
Chuyển ư đồng bộc thân
Cho đến nay người ta không chắc biết rõ Thôi Đồ là ai. Qua bài thơ, ta chỉ có thể biết ông không phải là ai. Ông không phải là một thương gia vì thương gia không xa gia đình, không kẹt ở núi rừng đêm trừ tịch. Ông không phải là một lãng tử giang hồ nghèo vì còn có đồng bộc đi theo. Ông không là người tỵ nạn hay người tha phương cầu thực vì những người đó thường đem theo gia đình. Vậy ông là ai? một người hoạt động chánh trị, một người sống ngoài vòng pháp luật, bị đi đày? Không thấy chỗ nào nói đến các chuyện này. Một điều chắc chắn là chúng ta may mắn hơn ông nhiều. Chúng ta cũng là những “cô chúc dị hương”, nhưng chúng ta còn có mái nhà ấm cúng và có gia đình trong đêm giao thừa.
Nhớ Nhà Đêm Giao Thừa
Tam Ba đường vắng xa,
Vạn dặm thân không nhà.
Tuyết phủ núi đêm lạnh,
Xa quê ta có ta.
Sống không gần ruột thịt,
Đồng bộc nghĩa chan hoà.
Cam chịu đời phiêu bạt,
Ngày mai năm lại qua.
On New Year's Eve by Cui Tu
Translation by Witter Bynner
Farther and farther from the three Ba Roads,
I have come three thousand miles, anxious and watchful,
Through pale snow-patches in the jagged night mountains
A stranger with a lonely lantern shaken in the wind.
...Separation from my kin
Binds me closer to my servants --
Yet how I dread, so far adrift,
New Year's Day, tomorrow morning!
Sentiments on New Year's Eve on the Ba Mountain Pass by Cui Tu
Translation by Betty Tseng
Here on this remote pass of the Ba Mountains,
There is only us on a journey of ten thousand leagues.
On a night among remnants of snow in disorienting mountains,
There is only loneliness on a foreign land to spring greet.
By and by family have grown apart,
Becoming closer to me are servants and lackeys.
What is making the wayfaring all the more tormenting is the fact that
Tomorrow comes lunar New Year.
Reflections On New Year's Eve by Cui Tu
Translation by Innes Herdan
Further and further on the Three Ba' road,
Uneasy rest for this much-traveled body.
Flecks of snow tonight in the tangle of mountains,
A single lamp and the company of strangers.
Day by day, farther from my own kind,
Gradually, more intimate with servants.
How to endure the drifting rootless life?
And tomorrow will be the New Year.
Thoughts on a New Year's Eve by Cui Tu
Translation by Ni Peiling
Long, long the road to the country's west,
Far, far away from home I know no rest.
Amid the snowy hills 1 pass the night
A stranger by a lonely candle-light.
The farther from my home folks I'm away;
The dearer I find my servants each day.
A roving life like this how can I bear?
Tomorrow New Year's Day I'm no-one's care.
Phí Minh Tâm
